माईंड मॅप काय आहे? आणि त्याचा कसा उपयोग करावा? (What is Mind Map and How to Use it?) Mind Map in Marathi

लक्षात ठेवण्यासाठी, कमी शब्दात समजून घेण्यासाठी याचा उपयोग कुठंही करू शकता, शिकण्यासाठी, अभ्यास करताना, शिकलेलं लक्षात ठेवण्यासाठी, प्रेसेंटेशन बनविण्यासाठी, समजावण्यासाठी, काम करताना, ध्येय ठरविण्यासाठी, नियोजन करण्यासाठी, व्यवस्थापन करण्यासाठी असं कुठंही वापर करू शकता.  

माईंड मॅप 

माईंड मॅप काय आहे? आणि त्याचा कसा उपयोग करावा?

तुम्ही जेकाही वाचत आहात, बघत आहात, ऐकत आहात  त्या सर्व गोष्टींना अशा रितीने, पद्धतीने आपल्या वहीमध्ये, कागदावर, लॅपटॉप मध्ये वर्ड पेज वर, नोंद करून ठेवणे जेणेकरून तुम्हाला सर्व मुद्दे, गोष्टी, टिपणं लक्षात राहतील आणि नंतर तुम्ही जास्त श्रम न करता समजून घेऊ शकाल आणि इतरांनाही सहज समजावून सांगू शकाल.  

इथं लक्षात घेण्यासाठी गोष्ट म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीचा माईंड मॅप -मानचित्र वेगळंवेगळं असू शकते कारण, प्रत्येक माणसासाठी महत्वाचे मुद्दे-गोष्टी वेगवेगळे असू शकतात.  म्हणजे एखाद्याला एक गोष्ट महत्वाची वाटू शकते तर दुसऱ्याला इतर गोष्ट महत्वाची वाटू शकते.  प्रत्येकाच्या मेंदूमध्ये व्यक्तिपरत्वे माहितीची साठवणूक, जपवणूक, प्रक्रिया, लक्षात ठेवण्याची पद्धत भिन्न भिन्न असते. म्हणूनच, तुम्ही तुमचा माईंड मॅप तुमच्या पद्धतीने बनवू शकता आणि मी माझ्या पद्धतीने.  दोघांनाही ज्यांची त्यांची माहिती, गोष्टी लक्षात राहतील.  

आता इथं प्रश्न येतो की माईंड मॅप बनवायचं कसं?  अभ्यास करताना, शिकत असताना नोट्स घेताना तुम्हाला फक्त महत्वाच्या गोष्टी, मुद्दे, माहिती लिहून काढायच्या असतात पण माईंड मॅप करताना सर्वच लिहून काढण्याची गरज नसते. तुम्हाला एक कोरं वहीचं पान घ्यायचं आहे किंवा कोरं कागद घ्यायचं ज्यावर रेषा नसतील, रेषा असलेलं पानही चालेल पण रेषा नसणारे उत्तम राहील.

मग, तुम्हाला जो मुद्दा, ज्या गोष्टीबद्दल माईंड मॅप बनवायचा आहे त्या शब्दाला, संकल्पनेला, की-वर्डला कागदाच्या मधोमध लिहून काढा, त्याच्या अवतीभोवतीच आपल्याला माईंड मॅप बनवायचा आहे. मग त्याला चौकोन, गोल असा एखाद्या आकृतीमध्ये लिहून त्या डब्याच्या आजू बाजूला, डावीकडे, उजवीकडे, वर, खाली असे रेषा ओढून, झाडाच्या फांद्या-असतात तश्या संकल्पनेशी निगडित, संबंधित महत्वाच्या शाखा बनवायच्या आहेत. त्यामध्येही ठळक मुद्यांशी  संबंधित शब्द लिहायचे  मग त्यातहि अजून गरजेनुसार उपशाखा बनवू शकता. 

समजा, तुम्हाला आर्थिक नियोजन करायचे आहे तर त्यासाठी मध्यवर्थी संकल्पना असेल आर्थिक नियोजन-यानंतर असेल डावी कडे किंवा उजवीकडे इनकम उत्पन्नाचे स्रोत, मग महिन्याचा खर्च, विमा, आपत्कालीन राशी, emergency फंड, बचतीचे विविध मार्ग, गुंतवणुकीचे पर्याय, सेवा निवृत्ती नियोजन, संपत्ती निर्मिती हे झाले ठळक मुद्दे किंवा मुख्य शाखा त्यानंतर त्यांच्याशी निगडित उपशाखा माहितीपर किवर्ड, शब्द लिहायचे जसे, विमा ह्यामधे आरोग्य विमा, मोटार विमा, टर्म इन्शुरन्स, इत्यादी मग त्यातही उप शाखा बनवू शकता जसे कोणत्या कंपनीचे घ्यायचे त्याचे नाव, रक्कम, सवलती, सोयी-सुविधा इत्यादी.  

या माईंड मॅप संकल्पनेतून तुम्ही काय शिकू शकता? किंवा ह्याचा काय उपयोग होतो? 

तर याचे उत्तर आहे, तुम्ही याचा उपयोग कुठंही करू शकता, शिकण्यासाठी, अभ्यास करताना, शिकलेलं लक्षात ठेवण्यासाठी, प्रेसेंटेशन बनविण्यासाठी, समजावण्यासाठी, काम करताना, ध्येय ठरविण्यासाठी, नियोजन करण्यासाठी, व्यवस्थापन करण्यासाठी असं कुठंही वापर करू शकता.  

लक्षात ठेवण्यासाठी, कमी शब्दात समजून घेण्यासाठी.  

• Want to learn better? Start mind mapping | Hazel Wagner | 
• The Power of a Mind to Map: Tony Buzan at TEDxSquareMile 
• How to create Mind Map from the scratch / How to use Mind Map in studies

माइन्ड मॅप काय आहे?

(पूर्वप्रकाशित लेख साभार:  श्रुती पानसे – contact@shrutipanse.com)

कन्सेप्ट मॅप किंवा संकल्पचित्र, फ्लो चार्ट
एकदीश (Unidirectional)

👆

M A P 

👇

माइन्ड-मॅप किंवा मानसचित्र
बहुदीश (Multidirectional)

एकदीश (Unidirectional) कन्सेप्ट मॅप किंवा संकल्पचित्र, फ्लो चार्ट अशा कोणत्याही पद्धतीत सर्वसाधारणपणे डावीकडून उजवीकडे किंवा वरून-खाली येणारे मुद्दे असतात. परंतु माइन्ड-मॅप हा प्रकार बहुदीश (Multidirectional) आहे. या प्रकारच्या नकाशात मध्यभागी एक केंद्र असतं.

या केंद्रात आपला मुख्य विषय लिहायचा असतो. यानंतर मुख्य विषयाचे उपमुद्दे हे केंद्राच्या बाहेर बाण करून लिहायचे असतात. प्रत्येक उप-मुद्द्यांना नवे मुद्दे जोडायचे असतील किंवा उदाहरणं द्यायची असतील अथवा आपल्याला समजेल असं लहानसं चित्र काढायचं असेल, तरी माइन्ड मॅपमध्ये काढता येतं.

ही विशिष्ट रचना का करायची, याचं एक महत्त्वाचं कारण म्हणजे मेंदूत माहिती साठवण्यासाठी वहीसारख्या सरळ-एकाखाली एक रेघा नसतात. न्यूरॉन्सची रचना अशीच असते. याच पद्धतीनं न्यूरॉन्स माहितीची साठवणूक करत असतात. म्हणून माइन्ड मॅपची रचना न्यूरॉन्सच्या जुळणीसारखी असते, असं मत टोनी बुझॉन यांनी मांडलं आहे. मेंदूमध्ये शिकण्याची, नवे अनुभव घेण्याची हीच रचना आहे. तीच लक्षात ठेवण्याचीही रचना आहे.

दुसरं कारण असं की, दृष्टिक्षेपात आपल्याला कळीचे शब्द दिसतात. योग्य प्रकारे “लिंक” लागते. अभ्यास केलेला किंवा नोंदी ठेवलेल्या आठवतात. मुद्दय़ांची सरमिसळ होत नाही. अशा प्रकारे केलेला अभ्यास मेंदूपूरक आहे, असं म्हणता येईल. याच पद्धतीचा वापर करून टिपणं (नोट्स) काढली तर लक्षात राहीलच, शिवाय परीक्षेच्या वेळेस नुसती नजर फिरवली तरी आठवेल. कोणताही विषय स्वतःला इतरांना समजून घेण्यासाठी, आकलन आणि स्मरण या दोन्हींसाठी हा “माइन्ड मॅप” नकाशा उपयुक्त आहे.